سیر تحول تاریخی انقلاب صنعتی در انگلیس نشان می‌دهد با کشف منابع جدید انرژی، اختراع‌های مشهوری مانند موتور بخار، ماشین‌های ریسندگی و پنبه بافی و فرآیندهای جدیدی برای گداختن و پالایش آهن و استیل با استفاده از زغال سنگ به جای سوخت‌های چوبی در آن زمان اتفاق افتاد.
در قرن نوزدهم مهندسان، اختراع‌های قرن هجدهم را گسترش دادند، موتور بخار با اختراع راه آهن و کشتی بخار برای حمل و نقل به کار برده شد و دیگر اختراع‌ها گسترش یافتند و همین شرایط زمینه‌ساز بهار انقلاب صنعتی در انگلستان بود، به عبارتی می‌توان گفت، انقلاب صنعتی در یک فضای فرهنگی و سیاسی به وقوع پیوست که برای ابداع و نوآوری مساعد بود و قانون اساسی انگلیس ویژگی‌های بسیاری داشت که رشد اقتصادی را در خود بهبود بخشید.
با توجه به تحلیل اقتصاددانان، انقلاب صنعتی نخست از آب و توان بخار برای به گردش درآوردن موتورها و مکانیزه کردن تولید بهره گرفت، انقلاب دوم از انرژی الکتریکی برای تولید انبوه استفاده کرد، انقلاب سوم، ادوات الکترونیکی و فناوری اطلاعات را برای اتوماسیونِ تولید به‌کار گرفت و اکنون با انقلاب صنعتی چهارم روبهرو هستیم که پایه‌های خود را بر انقلاب سوم بنانهاده است، در واقع انقلاب دیجیتالی که از میانه قرن گذشته به جریان افتاده و مشخصه اصلی این انقلاب، تلفیق فناوری‌های مختلف است به گونه‌ای که مرزهای میان فیزیک، دنیای دیجیتال و بیولوژی بسیار کمرنگ شده است.
روند انقلاب صنعتی چهارم در حوزه انرژی همانند دیگر بخش‌ها نشان می‌دهد مسیر تولید، توسعه و رویکردهای استفاده از انرژی در جهان روز به روز در حال دگرگونی است که گواه این دگرگونی را می‌توان در رشد تولید انرژی‌های نو در کشورهای توسعه یافته از تولید برق توسط انرژی‌های تجدیدپذیر مشاهده کرد.
آلایندگی‌های موجود در انرژی‌های فسیلی و ضرورت بیش از پیش توجه به محیط زیست در جهان امروز از مهمترین دلایل حرکت کشورهای توسعه یافته به سوی انرژی‌های تجدیدپذیر در دهه‌های اخیر است.
درواقع به ازای هر کیلووات ساعت برق تولیدی از انرژی‌های تجدیدپذیر به جای زغال سنگ از انتشار حدود یک کیلوگرم دی اکسید کربن جلوگیری خواهد شد، بنابراین به عنوان مثال، برای هر یک درصد انرژی متداول که توسط انرژی باد جانشین شود، حدود ۱۳ درصد انتشار این گاز کاهش خواهد یافت، همچنین، کاهش سولفور و اکسید نیترات از دیگر مزایا برای حفظ محیط زیست در اثر استفاده از انرژی پاک هستند.
از مزایایی که سبب تغییر چشم انداز حوزه انرژی در کشورهای توسعه یافته شده و این حرکت را با شتاب بیشتری روبهرو کرده است، جلوگیری از تولید آلودگی‌های زیست محیطی، رایگان و نامحدود بودن منبع انرژی‌های تجدیدپذیر، عمر مفید بسیار طولانی، دسترسی به نسبت آسان‌تر و تجدیدپذیر بودن منابع انرژی و متنوع سازی در منابع انرژی و سرانجام کاستن از میزان اتکا به واردات نفت و سوخت‌های فسیلی از سوی بسیاری از دولتها به عنوان هدف اعلام شده است.
تحلیلگران حوزه انرژی معتقدند چنانچه منابع مالی مناسب برای تولید انرژی پاک از خورشید، باد و آب به کار گرفته شود و سطح تولید الکتریسیته از این روش‌ها به اندازه کافی افزایش یابد بسیاری از کشورهای متکی به نفت و گاز می‌توانند به استقلال انرژی بیشتری دست یابند.
در این باره باید به این مهم توجه داشته باشیم که ایران نیز در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر دارای ظرفیت‌های بسیار بالایی است، از جمله می‌توان به این نکات اشاره داشت که در بخش باد دارای ظرفیت ٤٠ هزار مگاواتی است، اما به دلیل کمبود منابع مالی تاکنون نتوانسته‌ایم از این ظرفیت بهره‌مند شویم و در بخش انرژی خورشیدی نیز ایران دارای میانگین تابش بیش از ٥ کیلووات ساعت در مترمربع در روز است که در طول ٣٠٠ روز سال و در ٩٠ درصد خاک کشور قابل بهره برداری است.
استان‌های جنوبی و شرقی کشور به دلیل داشتن روزهای آفتابی و تابش نور خورشید در بیشتر ایام سال این قابلیت را دارند که حتی خودکفا بوده و انرژی مورد نیازشان را از منابع خود استان‌ها تأمین کنند و در شمال و غرب کشور و همچنین جزایر ایرانی خلیج‌فارس نیز افزایش تعداد توربین‌های بادی می‌تواند جهش خوبی را در تولید برق کشور رقم بزند و در این مسیر با یک برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری بلندمدت می‌توان آثار مثبت آن را شاهد بود و در صورت استفاده از این انرژی‌های پاک، بدون تردید استفاده از گاز و فرآوردههای نفتی در این مناطق کاهش قابل توجهی خواهد یافت.
در اینجا اشاره به این مهم ضرورت دارد که سیاست صنعتی یکی از مقولات مهم اقتصادی است که سابقه نظریه پردازی در این باره به قرن هجدهم می‌رسد، منظور از سیاست صنعتی، نوعی از مداخلات دولت است که با هدف تغییرات ساختاری انجام می‌شود.
تجربه بحران اقتصاد جهانی، محرکی بسیار قوی بود تا نگرش‌ها، نظریه و سیاست‌ها بازنگری شوند و همگی به کمک صنعت بیایند، در ایران نیز در برنامه‌های توسعه و اسناد بالادستی سیاست‌های صنعتی و نیز صنایع و فناوری‌های نو ظهور ایجاد زیرساخت‌های صنعت و فناوری، توسعه صنایع مولد و اشتغال‌زا، توجه بر اقتصاد دانش بنیان و توجه به مفاهیم نرم افزاری و دانشی، همچون توسعه دانش فنی، تمرکز بر حقوق مالکیت معنوی و حمایت از پژوهشگران و فناوران، جلب سرمایه‌های خارجی، ایجاد و توسعه پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد، تجاری سازی تحقیقات و تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه صحه گذارده شده است.
اما هنوز بعد از ۳۷ سال شاهد آن هستیم که خرده فرهنگ نادرست” که ایران روی دریایی از انرژی قرار دارد” هنوز در ذهن عموم مردم غالب است و این ذهنیت غلط در کنار فراوانی و ارزانی انرژی‌های فسیلی در ایران سبب شده تا کمتر به فکر استفاده از انرژی‌های نو و تجدیدپذیر باشیم، حال آن که رویکرد دنیا به سمت بهره‌گیری از انرژی‌های نو است و ما همچنان در حال استفاده بی رویه از نعمات خدادادی انرژی‌های فسیلی هستیم.
این چرخه معیوب تنها با تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه و حمایت از شرکت‌های دانش بنیان و تغییر و تسهیل قوانین برای سرمایه گذاران خارجی در بخش‌های پایین دستی صنایع ایران،از جمله صنعت پتروشیمی و محصولات جانبی آن باید با عزمی ملی و مشارکت فعال‌تر و نیز حمایت دولت جزو لاینفک اهداف توسعه کشور آورده شود تا صادرات محصولات خام پتروشیمی‌ها نیز به صدور محصولات با ارزش افزوده بیشتر تبدیل شود.
همانطور که سند چشم انداز بیست ساله در افق ۱۴۰۴، اهداف مشخصی را برای صنعت پتروشیمی ترسیم کرده است و طبق این سند، که باید بالاترین سند توسعه‌ای در کشور و چراغ راهنمای همه دولتها باشد، صنعت پتروشیمی باید تا سال ۱۴۰۴ به رتبه اول در منطقه خاورمیانه بر حسب ارزش تولیدات پتروشیمی دست یابد.
طبق سند چشم‌انداز، سهم ایران باید تا سال ۱۴۰۴ از ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در دنیا به ۶.۳ درصد برسد و سهم ۳۴ درصدی ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی خاورمیانه را به خود اختصاص دهد.
در سند چشم‌انداز، ظرفیت تولید ۱۲۶ میلیون تن در سال محصولات پتروشیمی برای افق ۱۴۰۴ در نظر گرفته شده است، در حوزه نفت و گاز با توجه به حرکت دنیای امروز به سمت انرژی‌های نو و تلاش برای کم کردن وابستگی به انرژی‌های فسیلی پیش بینی می‌شود در ۲۰ سال آینده روز به روز رقابت برای کسب بازار خام فروشی محصولات نفتی برای کشورهای عضو اوپک بیشتر و توقع افزایش قیمت نفت خام و مشتقات نفتی نیز کمتر شود.
از آنجا که صنعت پتروشیمی یکی از مهمترین بخش‌های اقتصاد کشور است و با توجه به کاهش قیمت نفت، اهمیت این بخش بیشتر می‌شود، زیرا صنعت پتروشیمی بیش از تولید نفت و گاز به ایجاد اشتغال و رشد تولید ناخالص داخلی کشور کمک می‌کند، همچنین رشد تقاضا برای محصولات پتروشیمی در جهان بسیار بیش از رشد تقاضا برای نفت و گاز است و در دوران کاهش قیمت نفت خام، قیمت محصولات پتروشیمی به میزان کاهش قیمت نفت خام، کاهش نخواهد یافت.
در دولت تدبیر و امید توجه به اقتصاد دانش محور جزو اهداف اصلی در نظر گرفته شد و زمینه‌های این حرکت از طریق معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری پایه ریزی شد، اکنون ضروری است که نگرش‌ها در صنعت نفت کشور نیز به سمت و سوی تولیدات و حمایت از شرکت‌های دانش بنیان تغییر کند تا زمینه توسعه همه جانبه را فراهم شود.
این در حالی است که اگر حمایت از سیاست‌های مبتنی بر تولید ارزش افزوده همانند صنایع پتروشیمی، نانو و شرکت‌های دانش بنیانی که تولید محصولاتشان وابسته به نفت خام و گاز طبیعی است در کشور دنبال شود با توجه به منابع عظیم هیدروکربوری در ایران با شکل گیری و پا گرفتن این صنایع در آینده نه چندان دور نه تنها سود سرشاری عاید می‌شود و معظل بیکاری به شکل قابل توجهی کاهش خواهد یافت، می‌توانیم در حوزه محصولات ثروت آفرین صنایع پایین دستی نفت به قطب منطقه و آسیا تبدیل شویم و دیگر نگران بالا و پایین آمدن قیمت نفت و گاز در جهان نباشیم.
مهدی میرآخورلی
کارشناس حوزه نفت و گاز
